Het begrip evolutie is enorm belangrijk. Door dat kernbegrip van de biologie zijn we afgestapt van ’t idee dat er voor elke stap ’n actieve, denkende schepper moest zijn. Nu zeggen we dat ’t vanzelf is kunnen gebeuren. Wat mensen graag inriepen, was het oog. Hoe kan dat toevallig ontstaan? In lange traktaten bewezen ze dat dat niet kon. Maar ’t is niet toevallig gebeurd, toch niet door één toeval.

’t Is bijna ondenkbaar dat iets zo complex is als een mens kan voortkomen van ’n bacterie. ’t Is niet ondenkbaar dat ’n mens voortkomt van iets dat ’n beetje minder complex is, dat dan weer voortkomt uit iets minder complex. Als je ’t hele probleem terugbrengt tot ’n reeks minimale stappen is ’t niet meer ongeloofwaardig, maar wordt ’t perfect aannemelijk.

De menselijke natuur werd te erg vereenvoudigd omdat ’t overleven van de sterkste de enige geldige uitleg was voor onze aard. Voor alle belangrijke moest je een overlevingswaarde vinden. Voor veel interessante aspecten van de mens, bewustzijn, poëtische taal, gevoel voor humor, morele deugden is ’n overlevingsmeerwaarde moeilijk te vinden.

De gangbare kijk op de evolutie vernauwde alles tot ’t idee dat echt altruïsme niet bestaat. Dat kwam omdat de evolutietheorie toen nog vrij eenvoudig was. Ofwel legde je goedheid toen uit als iets tussen genetisch verwanten. Kopieën van dezelfde genen kregen de voorrang. Daarom waren ouders lief voor kinderen en was je lief voor neefjes en nichtjes. Of je had ’n ruilverhouding op korte termijn. En die kun je verklaren. Alles werd in één van die twee hokjes geduwd: nepotisme of ’n ruilverhouding op korte termijn. Er werd vaak gezegd dat ’t lieve, spirituele aan de menselijke aard ’n soort façade was: ’t laagje glans op zelfzuchtige genen.

Sommigen denken dat er iets in religie zit. Ze kijken in zichzelf en zien goedheid, altruïsme, liefde. Ze denken dat de evolutieleer dat niet verklaart, dat de wetenschap te kort schiet. Dus God moet de verklaring zijn. Zeggen dat ’t God is omdat de wetenschap geen uitleg heeft, is totaal onlogisch. Als de wetenschap geen uitleg heeft, is er misschien geen. Ik geloof dat we de wetenschap moeten verbeteren tot ze wel ’n verklaring kan geven.

Ik vind ’t meer wetenschappelijk als je zegt: Altruïsme, goedheid, liefde zijn echt. We zoeken ’n uitleg. Da’s beter dan ’t onder de mat te vegen als cultuur.

Overleving van de sterkste verklaart niet de hele menselijke aard. Iets anders moet die verklaring aanvullen. Dat is seksuele selectie, denk ik. Die heeft oog voor alles waar we over kunnen praten. Als ik merk dat iemand ’n sterk bewustzijn heeft en erbij stilsta hoe het komt dat die ander dat heeft, zit het antwoord in ’t feit dat ik ’t opmerk. Dat ik ’t opmerk, kan die persoon seksueel aantrekkelijker voor me maken. Daarmee zeg je dat ’t je seksuele selectie mee kan bepalen. We kunnen kijken in de geest en de ziel van de anderen omdat we taal hebben en ’n rijk sociaal leven. Seksuele selectie kan gebeuren op basis van morele deugden en spirituele interesses, zoals dat bij geen enkele andere soort zou kunnen.

Zou seksuele aantrekking bij onze voorouders gewerkt hebben? In de laatste fase voor de moderne Homo Sapiens lieten ze hun meevoelen en goedheid volgens mij heel duidelijk zien. Wat seksueel aantrekkelijk was, bepaalde mee de menselijke keuze, die keuze bracht de aantrekkelijke eigenschappen op de voorgrond, maakte ze meer zichtbaar. Zo ontstond overdreven goedheid, zoals seksuele overselectie de grote pauwenstaart verklaart. Bij ons verklaart ’t zo ons grote hart en onze romantische bindingen en ook het complexe en diepe van ons bewustzijn.

De evolutie ondergraaft de noodzakelijkheid van God, ze neemt de reden weg waarom je in Hem zou geloven. God wordt overbodig, ’n onnodige hypothese.

Dawkins heeft gelijk. Voor de biodiversiteit is de evolutieleer de beste verklaring. Alle biologen, ook ik werken binnen het kader van natuurlijke selectie en de huidige evolutietheorie. Maar Dawkins en mensen zoals hij zetten ’n onnodige stap. Ze geloven dat ’t leven uiteindelijk geen betekenis heeft. ’t Is ’n atheïstische kijk. Ik vind die stap niet nodig. Ik vind het slechte filosofie, slechte wetenschap.

’t Is niet altijd schadelijk om te geloven in het bovennatuurlijke, iets onwaars. Je kunt ’t geloof in onwaarheid verdedigen als iets dat troost heeft. Maar ’t is schadelijk als ’t je in slaap wiegt met ’t onterechte idee dat je alles verklaard hebt.

Ik praat niet over God omdat ik perse iets wil hebben dat alles doet functioneren. Ik heb ’t over God omdat ik me afvraag wat uiteindelijk het doel, de zin van ons bestaan is. Ik vind dat ’t Christelijke Godsbeeld beter klopt als uitgangspunt dan ’t atheïsme, omdat ’t klopt met ’t idee van een persoonlijke God die interesse heeft in ethiek en moraal en menselijkheid en ons heeft geschapen vanuit die gedachte. Hij heeft gekozen om dat via ’n lang evolutieproces te doen.

De mogelijkheid dat we de wereld, ’t leven, ’t heelal echt begrijpen, is zo opwindend dat je je niet mag laten afschepen met ’n goedkope onwaarheid, ’n bovennatuurlijke verklaring die niks uitlegt. Misschien is ze onschadelijk en geeft ze troost, maar ik vind dat ons menselijk denken afgaat op die manier. Je leert tevreden te zijn met ’n verklaring die er geen is, terwijl ’n echte verklaring binnen ons bereik is.

Dat is ’n probleem voor de kerk. We geloven in ’n liefhebbende almachtige God. Hoe kan er dan lijden zijn?

Er zijn heel veel situaties in ons leven waar geen genezing meer mogelijk is. De kerk heeft eerlijk gezegd nogal verwrongen antwoorden die voor mij geen steek houden.

De Godsleer moet ’t midden houden tussen twee onaanvaardbare Godsbeelden. De God die alles doet, voor wie de wereld zijn poppentheater is. Alles is de uitvoering van ’n stuk dat God geschreven heeft. Dan kan geen schepping zijn van de liefdevolle God, want er is geen vrijheid. God kan ook geen onverschillige toeschouwer zijn die alles in gang zet en dan toekijkt.

Het nadenken over lijden heeft me er toe aangezet, als wetenschapper, om te kijken naar ’t uitgangspunt dat God liefdevol en almachtig is. Is er misschien iets mis met een van die uitgangspunten? Ik heb niet ’t lef om het beeld van de liefhebbende God los te laten. Ik heb Hem nodig. Maar als we nu’s ’t uitgangspunt laten vallen dat God de wereld regeert? Het probleem van ’t lijden zoals de Christelijke kerk ’t ziet, verdwijnt dan.

We denken al eeuwen na over het probleem van het kwaad in ’n wereld geschapen door ’n goede God. Vaak ’t antwoord gegeven dat God ons gemaakt heeft en ons keuzevrijheid heeft gegeven. We kunnen voor het kwaad kiezen, dat hoort bij onze vrijheid. Wil je met artificiële intelligentie iets maken dat vrij en autonoom is, niet gewoon ’n computerprogramma, dan moet je ’t loslaten zoals god dat gedaan heeft. Je moet ’t laten evolueren, het zelf laten leren, z’n eigen vat op de wereld laten krijgen, z’n eigen geloof en verlangens, op basis van ervaring.

Alleen als ’n schepper zijn systeem loslaat, kan dat systeem ’n vrije wil hebben. God kan ons niet tot in de details geprogrammeerd hebben. Hij had iets als de evolutie nodig om genoeg afstand te krijgen tussen Zijn bedoelingen en de mijne. Zo kan ik vrij handelen. Via artificiële evolutie kun je zo’n afstand creëren tussen onszelf en het gedrag van onze machines.

De artificiële evolutie heeft oplossingen gevonden die voor ons heel vreemd zijn. Iemand in Sussex, Adrian Thompson, laat kleine chips evolueren. Na ’n tijd van artificiële evolutie zag ie dat sommige delen van de circuits niet actief waren. Hij begreep ’t niet. Als ie die stukken circuit veranderde, werkte de chip niet meer. Zelfs bij matig complexe problemen kunnen de oplossingen door artificiële evolutie totaal anders zijn dan wat jij zou hebben gedacht.

Via artificiële evolutie wil je iets maken dat als ’n kind is. Je wilt systemen laten evolueren die leren door te bewegen door interactie met de wereld. Je zet ’t op gang, geeft ’t tien of 15 jaar en vraagt dan: "Dag, ben je al intelligent?" "Ja, ik heb me’n eindexamen net gedaan."

God is in wisselwerking met de wereld maar overheerst ‘m niet. Hij dirigeert de geïmproviseerde uitvoering van ’t heelal. Het geheel is niet zo strikt bepaald, er is meer soepelheid, vrijheid, verrassingen en openheid in wat er gebeurt.

Ik ben nog altijd verbaasd door m’n eigen woorden dat God de wereld niet controleert. Er komt geen donderslag en de hemel stort niet in.

De tijd tussen ’t verschijnen van de soort Homo Sapiens zowat 130 000 jaar geleden en de grote bloei van onze cultuuruitingen zowat 70 000 jaar geleden, was lang ’n raadsel voor archeologen. Hoe breng je die twee samen?

De artistieke activiteiten van sommige vroege moderne mensen zijn het beste voorbeeld van ons vroege religieuze besef. En ze hebben ’n immense impact. De eerste kunst vind je in Zuid-West-Europa. Je ziet dieren, soms mensen, soms half menselijke, half dierlijke wezens. De betekenis ontgaat ons, maar ’t gaat ongetwijfeld om ’n mythische wereld. Zeker die half menselijke wezens zijn spirituele wezens. Ze komen niet voor in ’t echt maar voor hun makers zijn ze net zo echt als de dieren waar ze op jagen. We weten niet precies wat er gebeurd is, maar er is duidelijk sprake van rituelen, geloof, ideologie, dingen dus die totaal anders zijn dan de materiele wereld van die mensen. Het gebeurt niet in ’n periode dat mensen veel tijd over hadden, maar in de laatste ijstijd. ’t Leven in Europa was heel moeilijk. Net toen ging er veel tijd naar artistieke en religieuze bezigheden.

Het gaat om die vragen, denk ik, om ’t wanhopige verlangen naar zingeving. Je ziet bijna overal in ’t menselijke bestaan ’n culturele explosie, ’n plotselinge start.

Je hebt de eerste verkenningen op ’t vlak van kunst, van religie, van wetenschap. En ze gebeuren allemaal in dezelfde periode. Ik denk dat ’t ligt aan die vragen, die wanhopige drang naar zingeving, ook bij dingen die niet zoveel betekenis hebben, die gewoon gebeuren: stormen gebeurden, mensen gingen dood. Voor atheïsten heeft dat geen betekenis, ’t gebeurt gewoon. Iets na 70 000 jaar geleden doordringt dat verlangen naar uitleg ’t hele menselijke bestaan.

Bij ’t opgroeien maken we ’n periode door met enorm veel vragen. Onze vragen als kind of als jongere zijn heel belangrijk. Je zou er ’n afspiegeling in kunnen zien van de ervaring van onze soort, toen we ’n vragende stellende soort werden.

Ik was 16 en wou wiskunde en natuurkunde gaan studeren. Toen werd ik onder de wapens geroepen met m’n hele klas. We kwamen bij de luchtafweer in Hamburg. We waren de laatsten die moesten sterven om de moordenaars in de kampen in staat te stellen hun vreselijke werk te doen. Het was 1943.

Toen kwam de laatste week van juli 1943. De Royal Air Force kwam elke nacht met 1000 bommenwerpers, een week lang. Al wat leefde, verbrandde. Alle huizen werden vernield. ’t Was ’n vuurstorm. Onze luchtafweerbatterij stond er middenin. De storm trekt door de straten en vernielde alles. Je kunt er niet tegenop, hij is te intens. De vlammen zuigen alles mee. Je kunt je vasthouden aan ’n boom, maar de vlammen sleuren je mee het vuur in. De bom die ’n vriend van me aan stukken reet, spaarde mij. Het was ’n soort mirakel, ik weet niet waarom. Die nacht heb ik voor ’t eerst in m’n leven geroepen: Waar is God? Ik miste iemand of iets.

Ik schreeuwde ’t uit: god waar bent u? die god was er niet. Er was niks. Als je de afwezigheid van God voelt, ’t ontbreken van Zijn aanwezigheid, voel je ook de donkere kant van je ziel. Plots ben je je oriëntatie kwijt, en je weet niet waarom je leeft. En je zintuigen sluiten zich af. Je luistert naar niks, ziet niks, proeft niks. Je kapselt jezelf in.

De religieuze activiteit breidde zich enorm snel uit. Het is interessant om te speculeren over die plotse angst. Angst voor het besef dat je zo weinig weet, denk ik. Het is beangstigend om te beseffen: Ik snap ’t niet, ik moet ’t weten.

Het meest verbluffende wat we weten over de geschiedenis van ’t heelal, is ’t ontstaan van ’t zelfbewustzijn op aarde. In de mens werd ’t heelal zich bewust van zichzelf, nauwverwachte en significante gebeurtenis.

Ons bestaan op deze planeet is nauw verbonden met de ontwikkelingen in de kosmos vanaf de eerste microseconden na de oerknal. Toen al werd de weg bereid voor ’t ontstaan van ’t leven zoveel miljarden jaren later. Er is iets heel vreemds aan het werk in dit heelal, iets dat bewuste wezens kan doen ontstaan. Zeggen dat het uiteindelijk ’n toevallig, lukraak proces is … Zo ziet ’t er niet uit. Het ziet er georganiseerd uit. Er zit zo te zien meer achter.

Het heelal was meteen na de oerknal zwanger van leven. De juiste omstandigheden voor leven waren er toen al. ’t Is geen toeval, al zijn er wel toevallige aspecten aan hoe het precies gegaan is. Ik zeg niet dat ’t heelal zwanger was van mensen, van wezens met vijf vingers of zo. Maar dat ’n vorm van heel complex, hoger ontwikkeld bewustzijn ooit mogelijk zou worden, dat zat er volgens mij van in het begin al in.

In veel gebieden van de wetenschap erkennen we dat er soms plots fenomenen opduiken. DE grote culturele explosie zo verklaren, is perfect wetenschappelijk. Het is bemoedigend dat dit nu ’n thema is. Wetenschappers kunnen nu makkelijker verklaren hoe individuele componenten tot meer leiden dan de simpele som van de delen. Dat lijkt prima toepasbaar op de evolutie van onze eigen geest om te begrijpen hoe we ’n wezen zijn geworden dat meer is dan de som van de delen uit z’n verleden, z’n evolutie.

God is niet meer almachtig, niet meer alwetend. Maar hij is vol verwachting. Hij wacht op ons. Je kunt het beter hebben over ’n wachtende god, dan over ’n almachtige koning in de hemel. Een goed voorbeeld is de parabel van de verloren zoon, die in feite de parabel is van de wachtende vader. Want dat is ’n mirakel. De zoon ging weg, nam z’n erfenis mee. De vader was geen vader meer, de zoon geen zoon. Maar de vader bleef wachten op de zoon. Ik vind dat ’n krachtig beeld van god. We zien de aanwezigheid van God in ’t heelal en in ons leven meer als de aanwezigheid van Zijn geduld. Hij intervenieert niet. Als ik geduldig ben met ’n ander, geef ik die ander tijd. Dat kunnen we ervaren als we kinderen hebben. Als ze pas geboren zijn, doen we alles voor ze, we zijn almachtig, ze zijn totaal afhankelijk van ons. Maar als ze opgroeien, moeten we onze invloed loslaten, om ze vrijheid te geven.

De wetenschappelijke verkenning van de wereld kan volgens mij niet zonder dat dezelfde of andere mensen de wereld verkennen via religieuze ideeën. Ik denk dat dat moet samengaan. Het zou fout zijn om te zeggen dat wetenschap moet voorgaan op religie of omgekeerd. Het feit dat ze samen beginnen, wijst op gemeenschappelijke wortels. We kunnen geen van de twee missen. Ze horen samen, omdat onze geest zo is. We willen verklaringen en zoeken zin.